از اوراق صکوک چه می‌دانید؟

بند الف ماده یک دستوالعمل انتشار اوراق اجاره مصوب شورای عالی بورس، این اوراق را چنین تعریف می نماید: « اوراق بهاردار «با نام» فایل نقل و انتقالی است که نشان دهنده مالکیت مشاع دارنده آن در دارایی مبنای انتشار اوراق اجاره است» (دستورالعمل انتشار اوراق اجازه مصوب شورای عالی بورس، 1390). همچنین کمیسیون اوراق بهادار مالزی هم در تعریف صکوک اجاره چنین می گوید: «صکوک اجاره گواهی هایی با ارزش برابر هستند که نشان دهنده مالکیت مشاع دارندگان آن ها در دارایی های اجاره داده شده بوده و این افراد مالک منفعت و یا خدمات ایجاد شده در اثر اجاره دارایی های مذکور هستند». هر چند تعاریف دیگری نیز از صکوک اجاره قابل ارائه  است، اما در مجموع می توان یک نوع صکوک را اوراق بهاداری دانست که بر مبنای قرارداد اجاره در نظام شریعت اسلام طراحی و ساختار یافته است. سرمایه گذارانی که در این اوراق سرمایه گذاری می کنند به صورت مشاع مالک دارایی معینی هستند که در فرایند انتشار صکوک، اجاره داده می شود. سود سرمایه گذاران در صکوک نیز از محل اجاره بهای پرداختی توسط مستأجر قرارداد در مقاطع زمانی مشخص و نیز باز خرید اصل دارایی در سررسید به ترتیبی که در آینده گفته خواهد شد بدست می آید.

صکوک اجاره یکی از ابزارهای نظام مالی اسلامی است که توانسته است به خوبی در بازارهای اسلامی دنیا مطرح شود. این ابزار بر مبنای قرارداد اجاره تعریف و ساختار یافته است. صکوک اجاره در ایران نیز مدتی است به مرحله اجرا رسیده است و برخی شرکت ها از محل انتشار آن توانسته اند تأمین مالی نمایند صکوک اجاره از نوع ابزارهای مالی انتفاعی است. در این ابزار مالی، سرمایه گذاران می توانند در مقاطع زمانی معین سود حاصل از سرمایه گذاری خود را دریافت نمایند.

این اوراق همچنین به دلیل این که از ساختار قرارداد اجاره استفاده می نماید، مبتنی بر نرخ سود معین و ثابت است. برخورداری از نرخ سود معین و ثابت باعث شده است تا این ابزار نظام مالی اسلامی به عنوان یک ابزار سرمایه گذاری مطلوب برای سرمایه گذاران ریسک گریز مطرح گردد. انطباق ساختار انتشار آن با موازین شریعت نیز توجه آن دسته از سرمایه گذارانی که به دنبال سرمایه گذاری بر اساس روش های منطبق با شریعت اسلام هستند را نیز به خود جلب کرده است. این مقاله به دنبال معرفی صکوک اجاره با تأکید بر جنبه های اجرایی و تبیین برخی از مهم ترین مدل های عملیاتی و کاربردی آن است.

اجاره یکی از ابزارهای مالی مبتنی بر دارایی است که بر مبنای عقد اجاره طراحی شده و کمبود ابزارهای بدهی در نظام مالی اسلامی را تا حدودی جبران می کند. این نوع اوراق بهادار یکی از متداول ترین ابزارهای مالی اسلامی  است که در کشورهای مختلف اسلامی و اخیرا ایران مورد استفاده واقع شده و به عنوان یک تجربه موفق از آن یاد می شود.

یکی از جنبه های مهم و قابل ملاحظه در طراحی صکوک اجاره توجه به ریسک این اوراق و تدبیر راهکارهای متناسب برای مدیریت آن است اوراق اجاره ساز و کار و ارکان خاص خود را دارد و بنابراین بسیاری از ریسک های آن نیز منحصر به فرد است و باید به طور خاص به آن ها پرداخته شود از طرف دیگر روش های مدیریت ریسک نیز باید مبتنی بر شریعت اسلام و به طور خاص فقه شیعه باشد.

اوراق بهادار با صکوک که امروزه مطرح می شود، اوراق بهاداری هستند که براساس قراردادهای شرعی طراحی شده اند. صکوک انواع مختلفی دارد که برخی از آنها غیر انتفاعی (مانند صکوک قرض الحسنه) و گروه دیگر انتفاعی هستند که گروه دوم خود به دو دسته صکوک مبادله ای (مبتنی بر عقود مبادله ای) با بازدهی معین و صکوک مشارکتی (مبتنی بر عقود مشارکتی) با بازدهی معین قابل تقسیم است صکوک اجاره یکی از انواع صکوک مبادله ای با بازدهی نامعین است که قبل از ایران در بسیاری از کشورهای اسلامی منتشر شده است. صکوک اجاره می تواند به صورت های مختلفی طراحی شود که هر یک ویژگی و کارکرد خود را دارد. شاید حدود 10 نوع صکوک اجاره با استفاده از قرارداد اجاره می توان طراحی کرد.

صکوک اجاره با اوراق قرضه تفاوت دارد. در اوراق قرضه، شرکت ناشر در حقیقت قرض می گیرد و به صاحبان اوراق بهره می دهد صاحبان اوراق هم کاری ندارند که با پول آن ها چه کاری انجام می دهد، یا اینکه آیا اصلاً کالایی خریداری می کند یا نه و در صورت خسارت دیدن و یا از بین رفتن کالا نیز هیچ نوع مسئولیتی ندارد در این شرایط شرکت بانی، براساس مفاد قرارداد قرض، از صاحبان اوراق پول جمع می کند و به آن ها بهره می دهد اما در اوراق اجاره این طور نبوده و مسئولیت صاحبان اوراق بیشتر است.

بدین معنی که در اوراق اجاره شرکت واسط، به وکالت از طرف صاحبان اوراق نسبت به خرید مورد اجاره اقدام نموده و به شرکت بانی اجاره می دهد. در این شرایط به لحاظ حقوقی و فقهی مالیک و لذا مسئولیت های مرتبط با مالکیت (و پذیرش ریسک های موجود) تا آخر دوره بر عهده صاحبان اوراق باقی می ماند.

بعد از پایان قرارداد نیز شرکت واسط کالا را می فروشد (یا در بازار دست دوم به قیمت بازاری و یا به خود بانی) و وجوه به دست آمده را بین صاحبان اوراق تقسیم می نماید. بنابراین هم به لحاظ فقهی و حقوقی و هم به لحاظ آثار و نتایج اقتصادی که در بخش واقعی اقتصاد ایجاد می شود، بین اوراق اجاره و اوراق قرضه متعارف تفاوت وجود دارد.

از طرف دیگر اوراق اجاره با اوراق مشارکت تفاوت های مهمی دارد که وجود این تفاوت ها ضرورت ارائه صکوک اجاره در بازار مالی کشور را توجه می نماید. به نظر می رسد تفاوت اصلی این صکوک با اوراق مشارکت در آن است که اوراق مشارکت بیشتر برای سرمایه گذاری به کار می رود و اساساً عقد شرکت در فقه اسلامی، برای همین کار قابلیت دارد. اما اوراق اجاره علاوه بر اینکه ریسک پایین تری نسبت به اوراق مشارکت دارد، قابلیت کاربرد در مواردی چون تأمین نقدینگی برای شرکت ها، تبدیل به اوراق بهادار کردن برخی دارایی ها و آزادسازی منابع بانک ها را دارد

امروزه روش تأمین مالی با نرخ بهره ثابت در نظام مالی سرمایه داری رایج است و در سطح بسیار گسترده ای از ابزارهای بدهی تأمین مالی که مهم ترین آن اوراق قرضه است استفاده می شود. استفاده از این ابزارها در نظام مالی اسلامی غیرمجاز و مردود شمرده شده است؛ چرا که شریعت اسلام، مسلمانان را از دریافت و پرداخت ربا منبع نموده است. بر این مبناء استفاده و سرمایه گذاری در این ابزارها برای سرمایه گذاری منطبق با موازین شریعت اسلام کارایی ندارد. بر این اساس دولت ها و شرکت های اسلامی و یا شرکت های اسلامی فعال در کشورهای غیر اسلامی، که به دنبال تأمین مالی و مدیریت بدهی خود هستند، نیازمند یافتن جایگزین هایی مطابق با اصول اسلامی هستند.

فرآوری: ریحانه حمیدی فر

بخش اقتصاد تبیان

منابع : تازه های اقتصاد